องค์ประกอบที่ ๕ ของพระพุทธศาสนาคือศาสนสถาน

The fifth element of Buddhism is religious place.

บทนำ

             โดยทั่วไป วัดในพระพุทธศาสนาทั่วโลก จะต้องมีสถานที่สำหรับประกอบพิธีกรรมทางพุทธศาสนาเรียกว่า "ศาสนสถาน หรือสถานที่สำหรับประกอบพิธีกรรมทางศาสนา" เช่น ศาลาซึ่งเป็นสถานที่ทำบุญในวันสำคัญทางพระพุทธศาสนา       ตักบาตรพระตอนเช้า และตอนเที่ยงเพื่อทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้ผู้เสียชีวิต เป็นต้น แม้ว่าเราจะรู้จากจากประสบการณ์ชีวิตผ่านอายตนะภายในร่างกาย และสั่งสมไว้ในจิตใจเป็นเวลานาน  เป็นต้น  

    เมื่อผู้เขียนได้ศึกษาหลักฐานในพจนานุกรมราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.๒๕๕๔   ได้ให้คำจำกัดความ "ศาสนสถาน" ว่า สถานที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนา เช่น โบสถ์ พระวิหาร สถูป เจดีย์ ซึ่งเป็นศาสนสถานที่ทางพระพุทธศาสนา" เป็นต้น  โบสถ์เป็นสถานที่สำหรับพระสงฆ์มาประชุม และทำสังฆกรรม เช่น สวดพระปาฏิโมกข์ อุปสมบท  เป็นต้น  มีสีมาเป็นเครื่องบอกเขตโบสถ์  มักทำด้วยแผ่นหินหรือหลักหิน เป็นต้น  กุฎีเป็นที่อยู่ของนักบวชเช่นพระภิกษุ  เรือนหรือตึกสำหรับพระภิกกษุสามเณร โบราณเรียกวว่า กะดี เป็นต้น    ส่วนพระประธานเป็นพระพุทธองค์ใหญ่ที่ประดิษฐานอยู่ในพระอุโบสถ หรือ วิหาร   โดยพระพุทธรูป  ถือเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า เป็นต้น  สถูปเป็นสิ่งก่อสร้างซึ่งมีรูปโอคว่ำ ซึ่งบรรจุของควรบูชามีพระบรมสาริกธาตุของพระพุทธเจ้า และพระธาตุของพระอรหันต์ เป็นต้น     เจดีย์ เป็นสิ่งที่สร้างขึ้นเป็นรูปฟาง  มียอดแหลมบรรจุสิ่งที่นับถือมีพระธาตุ  สิ่งหรือบุคคลที่เคารพนับถือ เป็นต้น  ในปัจจุบันวัดมักจะใช้ศาลาวัด เป็นอาคารปลูกไว้สำหรับทำบุญในวันสำคัญทางพุทธศาสนาและศึกษาเล่าเรียน ภาษาบาลี และนักธรรมสนามหลวง และเป็นสถานที่สำหรับพระภิกษุสงฆ์ผู้สละครอบครัวมาอุปสมบทในพระพุทธศาสนาและเป็นสถานที่ทำบุญสำหรับฆราวาสที่ยึดถือพระรัตนตรัยเป็นสรณะ (ที่พึ่ง)  

         เมื่อผู้เขียนศึกษาเรื่องศาสนสถานแห่งแรกในพระพุทธศาสนาจากหลักฐานในพระไตรปิฎกมหาจุฬาลงกรณ ในเบื้องต้นเราได้ฟังข้อเท็จจริงว่า ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงพระธรรมเทศนาครั้งแรก จึงถือได้ว่าเป็นศาสนสถานแห่งแรกในพระพุทธศาสนา  กล่าวคือ เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้กฎธรรมชาติของชีวิตมนุษย์แล้วพระองค์ได้ทรงทดสอบผลของปฏิบัติมรรคมีองค์ ๘  เป็นเวลา ๗     สัปดาห์ หรือ ๔๙  วัน  ก็ได้ผลเหมือนกัน คือ "อภิญญา ๖ อันเป็นความรู้แท้จริงตามกฎธรรมชาติของมนุษย์แล้ว ซึ่งไม่สามารถเปลี่ยนแปลงเป็นอย่างอื่นได้ พระองค์จึงทรงตัดสินพระทัยที่จะทรงแสดงธรรมแก่พราหมณ์ปัญจวัคคีย์โดยเสด็จจากเมืองอุรุเวลาเสนานิคมในแคว้นมคธไปยังเมืองพาราณสี  ซึ่งเป็นเมืองหลวงแห่งแคว้นกาสี ระยะทาง ๒๖๐ กิโลเมตร  ในเวลานั้น เมืองพาราณสีเป็นเพียงหมู่บ้านเล็ก ๆ  ริมฝั่งแม่น้ำคงคาที่เรียกว่า"หมู่บ้านกาสี"    ซึ่งเป็นรัฐบริวารภายใต้การปกครองของแคว้นโกศล ต่อมาพระเจ้าปเสนทิโกศลทรงได้พระราชทานหมู่บ้านกาสีแห่งนี้ เป็นของขวัญในพิธีสยุมพรระหว่างพระเจ้าพิมพิสารและพระนางเวเทหิ ซึ่งเป็นพระขนิษฐาของพระองค์เอง   

ป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นศาสนสถานแห่งแรกในพระพุทธศาสนา

        เขตป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นพระอุทยานของพระเจ้าพรหมทัตแห่งแคว้นกาสีทรงใช้เป็นสถานที่เลี้ยงกวาง  ในยุคต่อกษัตริย์แห่งแคว้นกาสีหลายพระองค์ ทรงได้ปกครองชาวแคว้นกาสีเป็นเวลากว่า ๔๐๐๐ ปีและทรงดำเนินนโยบายเช่นเดียวกันนี้เพื่อ ให้ป่าแห่งนี้เป็นเขตอภัยทานแก่สัตว์ป่าทั้งปวง เมื่อพระเจ้าพรหมทัตทรงได้มีพระราชโองการให้ยกป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ขึ้นเป็นเขตอุทยานรักษาพันธ์สัตว์ป่า ตามหลักคำสอนของพระพุทธศาสนาโดยเรียกสถานที่นี้ว่า "เขตอภัยทาน" พระเจ้าพรหมทัตจึงทรงมีพระบรมราชโองการให้ ห้ามไม่ให้ล่ากวางในป่านี้อีกต่อไป จึงไม่มีใครกล้าละเมิดพระราชอำนาจของพระเจ้าพรหมทัต เมื่อป่าอิสิปตนมฤคทายวัน  ยังเป็นสถานที่เงียบสงบ ห่างไกลจากผู้คนที่มารบกวน หรือล่าสัตว์ในเขตอุทยานหลวง    

         ในเวลาต่อมาเมื่อมหาราชาแห่งแคว้นต่าง ๆ มีออกกฎหมายจารีตประเพณีประกาศให้ศาสนาพราหมณ์เป็นศาสนาประจำชาติ และบัญญัติหลักคำสอนของศาสนาพราหมณ์เป็นกฎหมายวรรณะ เพื่อความมั่นคงของประเทศ ในการที่จะรักษาผลประโยชน์ของการบูชาเทพเจ้าของชาติ และริดรอนสิทธิและหน้าที่ของชาวมิลักขะในการประกอบพิธีกรรมตามความเชื่อในศาสนาของตนต่อไป   เมื่อเป็นกฎหมาย ย่อมกำหนดสภาพบังคับตามกฎหมายวรรณะไว้เพื่อให้ประชาชนในชาติมีหน้าที่ต้องปฏิบัติตามกฎหมายนั้น  กล่าวคือ ห้ามประชาชนทุกวรรณะร่วมประเวณี (สมสู่) กับคนต่างวรรณะ  ผู้คนทุกวรรณะจึงเบื่อหน่ายกับปัญหาชนชั้นวรรณะในสังคม ที่ลงโทษผู้คนในสังคมอยู่เป็นประจำ เนื่องจากผู้คนมีตัณหาราคะแอบแฝงอยู่ในจิตใจ  บางคนละทิ้งชีวิตครอบครัวและออกจากบ้าน เพื่อบวชเป็นพระเพื่อแสวงหาความรู้ที่แท้จริงแห่งชีวิตด้วยวิธีการต่าง ๆ พวกเขาใช้ป่าอิสิปตนมฤคายทายวัน เป็นสถานที่ปฏิบัติธรรม แต่เมื่อจิตวิญญาณของพวกพราหมณ์เหล่านั้นได้บรรลุฌานขั้นที่ ๘ แล้ว  พวกเขาจะออกเผยแผ่คำสอนของตนไปยังสถานที่ต่าง ๆ และแสดงทัศนะทางปรัชญาของตนเอง  

         เมื่อจิตวิญญาณของพราหมณ์เหล่านั้น หลงในศรัทธาของผู้คนจึงใช้ความรู้ดังกล่าวไปประกอบพิธีบูชาไฟเพื่อทำนายชะตาชีวิต โดยอ้างว่า มีอำนาจติดต่อกับเทพเจ้าต่าง ๆ ให้ช่วยให้พวกเขาบรรลุความปรารถนาได้ กล่าวอีกนัยหนึ่งชาวบ้านทั่วไป ไม่สามารถมองเห็นได้  มีพราหมณ์ที่ทำพิธีบูชาไฟ เพื่อส่งเครื่องบูชาไปยังเทพเจ้าเพื่อเอาใจเทพเจ้าที่ยิ่งใหญ่และช่วยให้ชีวิตพวกเขาเจริญรุ่งเรือง ก้าวหน้าในความปรารถนาและประสบความสำเร็จในชีวิต  พระองค์ทรงเห็นว่าผู้คนเหล่านี้มีความศรัทธาในพระองค์   และพร้อมที่จะปฏิบัติตามคำสอนของพระองค์อยู่แล้ว   เพื่อหลีกหนีความทุกข์ของการกลับชาติมาเกิดในชีวิตตามคำทำนายที่ได้ยินมา  แม้การเดินทางในยุคนั้น จะเต็มไปด้วยความยากลำบาก   แต่ในยุคนั้นมีคนน้อย ต้องทำงานหนัก แต่พราหมณ์ ปริพาชก พระภิกษุที่ต้องพึ่งพาผู้อื่น  กลับต้องพบความยากลำบากยิ่งกว่า 

            อย่างไรก็ตาม พระพุทธเจ้าทรงไม่ละทิ้ง  การเดินทางไปแสดงธรรมแก่ปัญจวัคคีย์  และทรงพิจารณาถือว่า เป็นบุคคลกลุ่มแรกมีศรัทธาต่อพระองค์ ในการแสวงหาสัจธรรมของชีวิตและพระองค์เชื่อว่าปัญจวัคคีย์จะปฏิบัติมรรคมีองค์ ๘ บรรลุถึงอภิญญา ๖ ไปสู่ความจริงของชีวิต   เมื่อตัดสินพระทัยจะแสดงธรรมแก่ชาวโลกให้ข้ามพ้นอวิชชาแล้วพระพุทธเจ้า ได้เสด็จพระราชดำเนินจากเมืองอุรุเวลาเสนานิคม (ในปัจจุบันเรียกว่าตำบลพุทธคยา)      มาโดยลำดับประมาณ ๑๑ วัน มาจนถึงป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เขตเมืองพาราณสี แคว้นกาสีในเวลาปัจจุบันเรียกว่าตำบลสารนารถ อำเภอพาราณสี รัฐอุตตรประเทศ สาธารณรัฐอินเดีย      สถานที่เกิดดวงธรรมของอัญญาโกณฑัณญะเรียกว่า "ธัมเมฆสถูป"  เพื่อแสดงธรรมครั้งแรกให้แก่ปัญจวัคคีย์ทั้งห้า ผลของการแสดงธรรมในครั้งนั้น พระอัญญาโกณฑัญญะ สำรวมกายวาจาและสำรวมจิตให้เกิดอารมณ์ฟังเพียงอย่างเดียว จนเกิดเอกัคคตาใช้จิตพิจารณาพระธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า    เกิดดวงตาเห็นธรรมจิตของอัญญาโกณฑัญญะ บรรลุโสดาบัน เป็นต้น  

        ดังนั้น ป่าอิสิปตนมฤคทายวันจึงเป็นสถานกำเนิดพระพุทธศาสนาในยุคพระเจ้าอโศกมหาราชจึงสร้างธัมเมฆสถูป ในยุคปัจจุบันกองโบราณคดีของอินเดียเรียกสถานที่แห่งนี้ว่า Buddha temple (วัดพระพุทธเจ้า) ในก่อนพุทธกาลนั้นเรียกว่าป่าอิสิปตนมฤคทายวัน   เกิดเป็นพุทธสถานในยุคหลังพุทธกาลเป็นเวลาสองร้อยกว่าปี    การเสด็จมาของพระองค์เพื่อช่วยเหลือมนุษย์ให้พ้นจากความทุกข์ด้วยวิธีปฏิบัติตามรรคมีองค์ ๘ ด้วยพระพุทธองค์ระลึกถึงอุปการะคุณของปัญจวัคคีย์ที่ปรนนิบัติรับใช้พระพุทธองค์        ขณะศึกษาความรู้และความจริงของชีวิตด้วยวิธีการบำเพ็ญทุกรกิริยานั้น เมืองสารนารถในสมัยก่อนพุทธกาลนั้นเรียกว่าป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นเขตอภัยทาน ห้ามล่าสัตว์ ในพระราชอุทานของพระเจ้าพรหมทัต 

          ด้วยเหตุนี้  สถานเช่นนี้จึงถูกชาวกาสีเรียกว่าป่าอิสิปตนมฤคทายวันเพราะ คำว่า "อิสิ" แปลว่าฤาษี ปตนะหมายถึงสถานที่ชุมนุมของฤษี โยคี มุนี นักบุญที่มารวมตัวกัน เพื่อปฏิบัติธรรมในป่า ซึ่งเป็นสถานที่เลี้ยงกวางของพระเจ้าพรหมทัต เป็นต้น  เหตุผลที่พวกฤาษีมาอยู่อาศัยในสถานที่แห่งนี้ เพราะเป็นที่เงียบสงบและผู้คนไม่กล้ารบกวน  เนื่องจากเป็นเขตห้ามล่าสัตว์ของพระเจ้าพรหมทัตต์ ผู้ปกครองแคว้นกาสี  จึงเป็นแหล่งที่อาศัยของสัตว์ป่าเช่น กวาง เป็นต้น และอยู่ไม่ไกลจากพระราชวังของพระเจ้าพรหมทัตมากนัก ซึ่งตั้งอยู่ในระหว่างแม่น้ำวรุณและแม่อสี    

        เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้แจ้งในกฎธรรมชาติของความเป็นไปของมนุษย์ พระองค์จึงทรงตัดสินพระทัยแสดงธรรมแก่พราหมณ์ปัญจวัคคีย์ในวันขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘    หลังจากวันที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้แล้วเป็นเวลา ๒ เดือน  พระพุทธเจ้าเสด็จไปแสดงธรรมที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน     ซึ่งเป็นสถานที่ชุมนุมของนักบวชที่ต้องการหลีกหนีจากความทุกข์จากแรงกดดันของชนชั้นวรรณะในสังคมก่อนสมัยพุทธกาลนอุทยานแห่งนี้ตั้งออยู่ห่างจากเมืองพาราณสี เป็นเมืองหลวงของแคว้นกาสี ตั้งอยู่บนฝั่งทางทิศตะวันตกของแม่น้ำคงคา  ในยุคปัจจุบัน   ป่าแห่งนี้ตั้งอยู่ในตำบลสารนารถ  ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเมืองพาราณสี ซึ่งเป็นอำเภอหนึ่งใน ๗๕ อำเภอของรัฐอุตตรประเทศ สาธารณรัฐอินเดีย 

      ปัญหาที่เราพิจารณาต่อไปอีกว่า เมื่อพราหมณ์ปัญจวัคคีย์ได้รับฟังพระธรรมเทศนาของพระพุทธเจ้าแล้ว   วิญญาณของพวกเขาก็เกิดศรัทธาในพระรัตนตรัย   ขยันมั่นเพียรในการปฏิบัติตามมรรคมีองค์ ๘ มีสติในการระลึกรู้ว่าชีวิตเป็นสิ่งไม่เที่ยง มีสมาธิในการฟังธรรม เกิดปัญญาหยั่งรู้ว่าชีวิตเป็นสิ่งไม่เที่ยง ความตายไม่ได้สิ้นสุดของชีวิตในวัฏสงสาร  ตัดสินละลัทธิเดิมที่เคยเป็นที่พึ่งของตัวเอง คือการบำเพ็ญทุกรกิริยาในลัทธิศาสนาเชนเสีย พวกพากันยึดคำสอนของพระพุทธเจ้าเป็นที่พึ่งและเข้าบวชในพระพุทธศาสนา  

  

              ปัญหาที่ต้องวิเคราะห์ต่อไปอีกว่าการที่ปัญจวัคคีย์ตัดสินใจน้อมนำเอาหลักธรรมเป็นที่พึงเพียงอย่างเดียวขอออกบวชสำนักของพระศาสดานั้น          ทำให้เกิดองค์ประกอบศาสนา  ทำให้ให้เกิดพระพุทธศาสนาใช่หรือไม่มีเหตุผลเพียงใด   พระเจ้าอโศกมหาราชได้เสด็จพระราชดำเนินมาสู่สถานแสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้าที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน      และทรงโปรดเกล้า ฯ        ให้สร้างวัดพระพุทธเจ้า (Buddha temple)  ในป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ทรงสร้างธัมเมฆสถูปขึ้นไว้เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานเพื่อระลึกถึงการแสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้า  เป็นเหตุให้จิตวิญญาณของพระภิกษุอัญญาโกณทัญญะ     เกิดดวงตาเห็นธรรมในระดับโสดาบันมีจิตวิญญาณเกิดศรัทธาเข้าบวชในพระพุทธศาสนา  เอาพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่ง 

             ทรงสร้างธัมมราชิกสถูป เป็นอนุสรณ์สถานระลึกถึงว่าสถานที่แห่งนี้เป็นสถานที่จิตของปัญจวัคคีย์ทั้ง       ๕     บรรลุธรรมสำเร็จเป็นพระอรหันต์       เมื่อฟังพระธรรมเทศนาเรื่องอนัตตลักขสูตรพูดถึงชีวิตมนุษย์ทุกคนว่า   เป็นสิ่งไม่เที่ยงไม่ว่าจะอยู่ในวรรณะใดก็ตามทรงสร้างมูลคันธกุฏีของพระพุทธเจ้าไว้  เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานที่ส่งพระธรรมทูตรุ่นแรกไปยังทิศทั้ง ๔   เพื่อไปเผยแผ่หลักคำสอนของพระพุทธเจ้าและสอนวิธีปฏิบัติธรรม เพื่อใช้คำสอนของพระพุทธเจ้าพัฒนาศักยภาพของชีวิตให้รู้แจ้งแทง  ตลอดถึงความเป็นไปของการใช้ชีวิตของตัวเองส่วนพระองค์ก็เสด็จสู่ตำบลอุรุเวลาเสนิคม  เพื่อโปรดชฏิล ๓ พี่น้อง เป็นต้นทรงสร้างเสาหินอโศกไว้ ๑ ต้น  เพื่ออนุสรณ์สถานและจารึกด้วยอักษรพราหมีไว้เพื่อประกาศว่า    สถานที่แห่งนี้เป็นสถานที่แสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้าในยุคสมัยปัจจุบันนี้    ตั้งอยู่ในตำบลสารนารถ อำเภอพาราณสี  รัฐอุตตรประเทศ  สาธารณรัฐอินเดียของบุคคลเหล่านั้น และกล่าวโดยสรุปศาสนาคือลัทธิความเชื่อว่าด้วยความรู้และความเป็นจริงในชีวิตมนุษย์ที่ศาสดานั้น   ได้ศึกษาค้นคว้าจนพบความรู้และความจริงของชีวิต   ที่ทนทานต่อการพิสูจน์ตามเกณฑ์มาตรฐานของความรู้ และความเป็นจริงอย่างสมเหตุสมผล ปราศจากข้อสงสัยในคำตอบของความรู้และความจริงอีกต่อไป           เมื่อศาสดาแล้วก็ต้องมีสาวกผู้ได้  ฟังธรรมเกิดความเชื่อ     และศรัทธาในคำสอนนั้นมีพิธีกรรมเข้าบวชสู่ศาสนาและมีสถานที่แสดงธรรมนั้นด้วย เป็นต้น

บรรณนุกรม 

๑.ภาพถ่ายโดยช่างภาพอิสระ คุณมติ นิติพล  
๒.พระไตรปิฎกเล่ม ๔ ฉบับมหาจุฬา ฯ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔  มหาสวรรคภาค ๑. ว่าด้วยพระภิกษุปัญจวัคคีย์เรื่องว่าด้วยอุททกดาบส รามบุตรข้อ.๑๐.