องค์ประกอบที่ ๕ ของพระพุทธศาสนาคือศาสนสถาน

The fifth element of Buddhism is religious place.

บทนำ

             วัดในพุทธศาสนาทั่วโลก โดยทั่วไปทุกศาสนาจะมีศาสนพิธีเป็นของตนเอง เพื่อปฏิบัติเข้าถึงสัจธรรมที่เป็นจริงเหนือขอบเขตการรับรู้ของมนุษย์  จำเป็นต้องมีสถานที่สำหรับประกอบพิธีกรรมทางพุทธศาสนาเรียกว่า "ศาสนสถาน หรือสถานที่สำหรับประกอบพิธีกรรมทางศาสนา" ยกตัวอย่างเช่น ศาลาที่ใช้เป็นสถานที่ทำบุญในวันสำคัญทางพุทธศาสนา       ถวายภัตตาหารเช้าและทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้ผู้เสียชีวิตในตอนเที่ยง เป็นต้น แม้ว่าเราจะรู้ความหมายผ่านประสบการณ์ชีวิต  ผ่านอายตนะภายในร่างกาย และสั่งสมความรู้ไว้ในจิตใจมาช้านานแล้วก็ตาม  เป็นต้น  

    เมื่อผู้เขียนศึกษาหลักฐานในพจนานุกรมราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.๒๕๕๔   ได้นิยามของ "ศาสนสถาน" ว่า สถานที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาเช่น โบสถ์ พระวิหาร สถูป เจดีย์ ซึ่งเป็นศาสนสถานที่ทางพระพุทธศาสนา" กล่าวคือ  โบสถ์คือ สถานที่สำหรับพระภิกษุสงฆ์มาประชุมและทำพิธีกรรมทางศาสนา เช่น สวดพระปาฏิโมกข์ และการอุปสมบท  ส่วนสีมาคือเครื่องหมายบอกขอบเขตของโบสถ์  ซึ่งมักทำจากแผ่นหินหรือเสา  กุฎีคือที่อยู่ของนักบวช เช่น พระภิกษุสงฆ์  บ้านหรืออาคารสำหรับพระภิกกษุและสามเณรโบราณเรียกว่า"กะดี"  พระประธานคือ พระพุทธรูปขนาดใหญ่ที่ประดิษฐานอยู่ในพระอุโบสถหรือ วิหาร   พระพุทธรูปนี้ถือเป็นตัวแทนพระพุทธเจ้า  สถูปคือ สิ่งก่อสร้างที่มีรูปร่างคล้ายบาตรคว่ำซึ่งบรรจุเครื่องบูชาที่เหมาะสม ได้แก่พระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้า  และพระธาตุของพระอรหันต์    ส่วนเจดีย์ คือ สิ่งที่สร้างขึ้นเป็นรูปฟางปลายแหลม บรรจุวัตถุมงคล พระบรมสารีริกธาตุ หรือบุคคลสำคัญต่าง ๆ   ปัจจุบันวัดต่าง ๆ  มักใช้ศาลาวัด เป็นอาคารสำหรับทำบุญในวันสำคัญทางพุทธศาสนา และศึกษาภาษาบาลีและสำนักธรรมสนามหลวง      นอกจากนี้ยังเป็นสถานที่สำหรับพระภิกษุสงฆ์   ที่ละทิ้งครอบครัวมาอุปสมบทเป็นพระภิกษุในพระพุทธศาสนา และเป็นที่พึงของฆราวาสที่ยึดถือพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่ง  

         เมื่อผู้เขียนศึกษาเรื่อง "ศาสนสถานแห่งแรก" ในพระพุทธศาสนาจากหลักฐานในพระไตรปิฎกมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ในเบื้องต้นเราได้ฟังข้อเท็จจริงว่าป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงพระธรรมเทศนาครั้งแรก จึงถือได้ว่าเป็นศาสนสถานแห่งแรกในพระพุทธศาสนา  กล่าวคือ เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้กฎธรรมชาติของชีวิตมนุษย์แล้ว พระองค์ได้ทรงทดสอบผลของปฏิบัติมรรคมีองค์ ๘  เป็นเวลา ๗     สัปดาห์หรือ ๔๙  วัน  ก็ได้ผลเหมือนกันคือ "อภิญญา ๖ อันเป็นความรู้แท้จริงตามกฎธรรมชาติของมนุษย์แล้ว ซึ่งไม่สามารถเปลี่ยนแปลงเป็นอย่างอื่นได้ พระองค์จึงทรงตัดสินพระทัยที่จะทรงแสดงธรรมแก่พราหมณ์ปัญจวัคคีย์ โดยเสด็จจากเมืองอุรุเวลาเสนานิคมในแคว้นมคธไปยังเมืองพาราณสี  ซึ่งเป็นเมืองหลวงแห่งแคว้นกาสี ระยะทาง ๒๖๐ กิโลเมตร  ในเวลานั้น เมืองพาราณสีเป็นเพียงหมู่บ้านเล็ก ๆ  ริมฝั่งแม่น้ำคงคาที่เรียกว่า  "หมู่บ้านกาสี"    ซึ่งเป็นรัฐบริวารภายใต้การปกครองของแคว้นโกศล   ต่อมาพระเจ้าปเสน ทิโกศลทรงได้พระราชทานหมู่บ้านกาสีแห่งนี้ เป็นของขวัญในพิธีสยุมพรระหว่างพระเจ้าพิมพิสารและพระนางเวเทหิ ซึ่งเป็นพระขนิษฐาของพระองค์เอง   

ป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นศาสนสถานแห่งแรกในพระพุทธศาสนา

        ป่าอิสิปตนมฤคทายวันเป็นอุทยานหลวงของพระเจ้าพรหมทัตแห่งแคว้นกาสี  ซึ่งพระองค์ทรงใช้เป็นเขตรักษาพันธ์ุกวาง  ต่อมากษัตริย์หลายพระองค์แห่งแคว้นกาสี พระองค์ ทรงครองราชย์มายาวนานกว่า ๔๐๐๐ ปีและทรงดำเนินนโยบายต่อเนื่องกันมาทุกรัชกาล เพื่อให้ป่าแห่งนี้เป็นเขตรักษาพันธ์ุสัตว์ป่าทุกชนิดหรือเขตอภัยทาน (Animal  Sanctuary ) เมื่อพระเจ้าพรหมทัตทรงมีพระราชโองการให้ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เป็นเขตรักษาพันธ์สัตว์ป่า ตามหลักคำสอนทางพุทธศาสนาและทรงเรียกสถานที่แห่งนี้ว่า "เขตอภัยทาน"             พระเจ้าพรหมทัตจึงทรงมีพระราชโองการให้ห้ามการล่ากวาง จึงไม่มีใครกล้าละเมิดพระราชอำนาจของพระเจ้าพรหมทัต เมื่อป่าอิสิปตนมฤคทายวัน  ยังคงเป็นสถานที่ที่สงบสุข ห่างไกลจากการรบกวนของมนุษย์ หรือการล่าสัตว์ภายในเขตอุทยานหลวง    เป็นต้น

            ต่อมามหาราชาจากอาณาจักรต่าง ๆ ได้ตรากฎหมายจารีตประเพณีเกี่ยวกับระบบวรรณะ โดยประกาศให้ศาสนาพราหมณ์เป็นศาสนาประจำชาติ และบัญญัติคำสอนของศาสนาพราหมณ์เป็นกฎหมายจารีตประเพณีเกี่ยวกับระบบวรรณะ การกระทำเช่นนี้ ก็เพื่อรักษาเสถียรภาพของชาติ   ปกป้องผลประโยชน์จากการบูชาเทพเจ้าประจำชาติ และป้องกันละเมิดสิทธิและหน้าที่ในการประกอบพิธีบูชายัญตามความเชื่อทางศาสนา    เมื่อประกาศใช้กฎหมายวรรณะแล้ว ย่อมมีสภาพบังคับตามหลักกฎหมายวรรณะให้ประชาชนมีหน้าที่ต้องปฏิบัติตามกฎหมายนั้น  โดยเฉพาะอย่างยิ่ง  กฎหมายห้ามไม่ให้ประชาชนทุกวรรณะมีเพศสัมพันธ์กับบุคคลในวรรณะอื่น และห้ามไม่ให้ประชาชนปฏิบัติหน้าที่ของวรรณะอื่น   ประชาชนทุกวรรณะต่างเบื่อหน่ายกับระบบวรรณที่คอยลงโทษผู้คนต่างวรณะที่คบหากันและมีเพศสัมพันธ์เป็นประจำ เนื่องจากชีวิตของพวกเขาเต็มไปด้วยตัณหาที่ซ่อนเร้นอยู่ในจิตใจ   บางคนละทิ้งครอบครัวและออกบวชเป็นฤาษี  เพื่อแสวงหาการตรัสรู้สัจด้วยวิธีการต่าง ๆ พวกเขาใช้ป่าอิสิปตนมฤคายทายวันเป็นสถานที่ปฏิบัติธรรม เมื่อจิตวิญญาณของพวกเขาบรรลุฌานขั้นที่ ๘ ของการทำสมาธิแล้ว   พวกเขาก็ได้เผยแพร่คำสอน และแสดงทัศนะทางปรัชญาพราหมณ์ของตนไปทั่วชมพูทวีป    

         เมื่อจิตใจของพราหมณ์เหล่านั้นถูกดึงดูดด้วยศรัทธาของผู้คน พวกเขาจึงใช้ความรู้ดังกล่าวในการประกอบพิธีกรรมบูชาไฟ เพื่อทำนายโชคชะตา  โดยอ้างว่าตนมีพลังในการสื่อสารกับเทพเจ้าต่าง ๆ เพื่อช่วยให้พวกเขาบรรลุความปรารถนา กล่าวอีกนัยหนึ่งคือคนธรรมดาไม่สามารถมองเห็นได้  พราหมณ์จึงประกอบพิธีกรรมบูชาไฟเพื่อถวายเครื่องบูชาแด่เทพเจ้า เพื่อเอาใจเทพเจ้าผู้ยิ่งใหญ่และช่วยให้พวกเขาเจริญรุ่งเรือง  ก้าวหน้าในความปรารถนาและประสบความสำเร็จในชีวิตหลังจากพระโพธิสัตว์ตรัสรู้     และกลายพระพุทธเจ้าทรงเห็นว่าผู้คนทั่วอนุทวีปอินเดีย  มีศรัทธาในเทพเจ้า และพร้อมที่จะปฏิบัติตามคำสอนของพราหมณ์ผ่านพิธีกรรมบูชา เพื่อหลีกหนีความทุกข์จากกฎหมาย ขนบธรรมและจารีตประเพณีของระบบวรรณะ  พระพุทธเจ้าจึงทรงเกรงว่าจะไม่มีใครฟังคำสอนของพระองค์   อย่างไรก็ตาม เมื่อพระองค์ทรงนึกถึงผู้ที่เคยศรัทธาในพระองค์ก็ยังคงพอมี  และพร้อมที่จะปฏิบัติตามคำสอนของพระองค์    โดยให้เกียรติพระองค์ในฐานะครูเทียบเท่าพราหมณ์เจ้าของสำนักนั้น  เมื่อพระองค์ทรงอนุมานความรู้เหล่านี้จากประสบการณ์ชีวิตของพระองค์   ทรงได้ยินข้อเท็จจริงเป็นเช่นนี้แล้ว ดังนั้น พระองค์ทรงตัดสินพระทัยในการออกเผยแผ่พระพุทธศาสนา 

            โดยพระพุทธเจ้าทรงเดินทางไปแสดงพระธรรมเทศนาครั้งแรกแก่ปัญจวัคคีย์ พระองค์ทรงถือว่าพวกเขาเป็นกลุ่มแรกที่มีศรัทธาในพระองค์ ในการแสวงหาสัจธรรมและพระองค์เชื่อว่าปัญจวัคคีย์จะปฏิบัติอริยมรรคมีองค์ ๘ บรรลุสัจธรรมในระดับอภิญญา ๖ได้   เมื่อพระองค์ทรงตัดสินพระทัยที่จะแสดงธรรมแก่โลก  เพื่อช่วยให้พวกเขาพ้นจากอวิชชาแล้ว พระพุทธเจ้าจึงทรงเดินทางจากตำบลอุรุเวลาเสนานิคม   (ในปัจจุบันเรียกว่าตำบลพุทธคยา)     เป็นเวลา ๑๑ วัน มาถึงป่าอิสิปตนมฤคทายวัน      เขตเมืองพาราณสี แคว้นกาสี ปัจจุบันคือตำบลสารนารถ    อำเภอพาราณสี     รัฐอุตตรประเทศ     สาธารณรัฐอินเดีย  สถานที่เกิดดวงเห็นธรรมของพระอัญญาโกณฑัณญะ เรียกว่า "ธัมเมฆสถูป"    ซึ่งเป็นสถานที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมเทศนาเป็นครั้งแรกแก่ปัญจวัคคีย์ทั้งห้า ผลจากคำเทศนานั้น พระอัญญาโกณฑัญญะ สำรวมกาย วาจา และสำรวม จดจ่ออยู่กับการฟังเพียงอย่างเดียวจนมีสมาธิแน่วแน่และพิจารณาคำสอนของพระพุทธเจ้า  จนได้หยั่งรู้ธรรมของพระอัญญาโกณฑัญญะ และบรรลุโสดาบัน เป็นต้น  

            ดังนั้น ป่าอิสิปตนมฤคทายวันจึงถือว่าเป็นสถานกำเนิดพระพุทธศาสนา      ในรัชสมัยของพระเจ้าอโศกมหาราช พระองค์เสด็จมาแสวงบุญที่ป่าแห่งนี้ พระองค์ทรงสร้างธัมเมฆสถูปเป็นอนุสรณ์สถานระลึกถึงการแสดงเทศนาครั้งแรกของพระพุทธเจ้า    ในสมัยปัจจุบันกรมโบราณคดีของอินเดียเรียกสถานที่แห่งนี้ว่า Buddha temple (วัดพระพุทธเจ้า) ก่อนสมัยพุทธกาลนั้นเรียกว่าป่าอิสิปตนมฤคทายวันเท่านั้น     ต่อมาได้กลายเป็นสถานที่ทางพุทธศาสนาหลังพุทธกาลกว่าสองร้อยปี การเสด็จมาของพระองค์มีจุดประสงค์ เพื่อช่วยเหลือมนุษย์ให้พ้นทุกข์ด้วยการปฏิบัติอริยมรรคมีองค์ ๘    พระพุทธองค์ระลึกถึงความเมตตาของปัญจวัคคีย์ที่รับใช้พระพุทธองค์   ขณะที่พระองค์ศึกษาความรู้และสัจธรรมแห่งชีวิตผ่านการบำเพ็ญทุกรกิริยานั้น เมืองสารนารถในยุคก่อนพุทธกาล เรียกว่า "ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน" เป็นเขตอภัยทาน ที่ห้ามล่าสัตว์ตามพระราชกฤษฎีกาของพระเจ้าพรหมทัต 

          ด้วยเหตุนี้ ชาวแคว้นกาสี จึงเรียกสถานที่แห่งนี้ว่า "ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน" เพราะคำว่า "อิสิ" หมายถึง ฤาษี ปตนะหมายถึงสถานที่ชุมนุมของฤาษี โยคี มุนี และนักบุญที่มารวมตัวกัน    เพื่อปฏิบัติธรรมในป่า   ตัวอย่างเช่น ที่นี่เป็นสถานที่ที่พระเจ้าพรหมทัตทรงเลี้ยงกวางเป็นต้น  เหตุผลที่พวกฤาษีมารกรากอยู่ที่นี้  ก็เพราะที่นี่เงียบสงบและผู้คนไม่กล้ารบกวน เนื่องจากเป็นเขตห้ามล่าสัตว์ในสมัยพระเจ้าพรหมทัตต์ ผู้ปกครองแคว้นกาสี  จึงเป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์ป่า เช่น กวาง นอกจากนี้ ยังอยู่ไม่ไกลจากพระราชวังของพระเจ้าพรหมทัต ซึ่งตั้งอยู่ระหว่างแม่น้ำวรุณและแม่น้ำอสี    

        เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้แจ้งในกฎธรรมชาติของความเป็นไปของมนุษย์ พระองค์จึงทรงตัดสินพระทัยแสดงธรรมแก่พราหมณ์ปัญจวัคคีย์ในวันขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘    หลังจากวันที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้แล้วเป็นเวลา ๒ เดือน  พระพุทธเจ้าเสด็จไปแสดงธรรมที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน     ซึ่งเป็นสถานที่ชุมนุมของนักบวชที่ต้องการหลีกหนีจากความทุกข์จากแรงกดดันของชนชั้นวรรณะในสังคมก่อนสมัยพุทธกาลนอุทยานแห่งนี้ตั้งออยู่ห่างจากเมืองพาราณสี เป็นเมืองหลวงของแคว้นกาสี ตั้งอยู่บนฝั่งทางทิศตะวันตกของแม่น้ำคงคา  ในยุคปัจจุบัน   ป่าแห่งนี้ตั้งอยู่ในตำบลสารนารถ  ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเมืองพาราณสี ซึ่งเป็นอำเภอหนึ่งใน ๗๕ อำเภอของรัฐอุตตรประเทศ สาธารณรัฐอินเดีย 

            ปัญหาที่เราพิจารณาต่อไปคือว่า        เมื่อปัญจวัคคีย์ได้ฟังพระธรรมเทศนาของพระพุทธเจ้า   จิตใจของพวกเขาเกิดศรัทธาในพระรัตนตรัย   มีความเพียรในการปฏิบัติอริยมรรคมีองค์ ๘ มีสติตระหนักรู้ว่าชีวิตเป็นของไม่เที่ยง มีสมาธิในการฟังธรรม เกิดปัญญาหยั่งรู้ว่าชีวิตเป็นของไม่เที่ยง ความตายไม่ใช่จุดสิ้นสุดของชีวิตในวัฏสงสาร  และตัดสินใจละทิ้งความเชื่อเก่า ๆ  ที่เคยยึดถือ  ซึ่งเป็นหลักปฏิบัติแบบนักพรตในศาสนาเชน พวกเขายึดถือคำสอนของพระพุทธเจ้าเป็นที่พึ่งและอุปสมบทเป็นภิกษุในพระพุทธศาสนา  

  

              ปัญหาที่ต้องวิเคราะห์เพิ่มเติมคือการตัดสินใจของปัญจวัคคีย์ที่ยอมรับเอาหลักธรรมเป็นที่พึงอันประเสริฐของตนเอง และอุปสมบทในพระพุทธศาสนานั้น     ส่งให้เกิดองค์ประกอบทางพระพุทธศาสนาครบถ้วน ๓ ประการคือพระรัตนตรัย  พระเจ้าอโศกมหาราชได้เสด็จพระราชดำเนินมาสู่สถานแสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้าที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน      และทรงโปรดเกล้า ฯ        ให้สร้างวัดพระพุทธเจ้า (Buddha temple)  ในป่าอิสิปตนมฤคทายวัน         ทรงสร้างธัมเมฆสถูปขึ้นไว้เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานเพื่อระลึกถึงการแสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้า  เป็นเหตุให้จิตวิญญาณของพระภิกษุอัญญาโกณทัญญะ  เกิดดวงตาเห็นธรรมในระดับโสดาบันมีจิตวิญญาณเกิดศรัทธาเข้าบวชในพระพุทธศาสนา     เอาพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่ง 

             ทรงสร้างธัมมราชิกสถูป  เป็นอนุสรณ์สถานระลึกถึงว่าสถานที่แห่งนี้เป็นสถานที่จิตของปัญจวัคคีย์ทั้ง       ๕     บรรลุธรรมสำเร็จเป็นพระอรหันต์       เมื่อฟังพระธรรมเทศนาเรื่องอนัตตลักขสูตรพูดถึงชีวิตมนุษย์ทุกคนว่า   เป็นสิ่งไม่เที่ยงไม่ว่าจะอยู่ในวรรณะใดก็ตามทรงสร้างมูลคันธกุฏีของพระพุทธเจ้าไว้  เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานที่ส่งพระธรรมทูตรุ่นแรกไปยังทิศทั้ง ๔   เพื่อไปเผยแผ่หลักคำสอนของพระพุทธเจ้าและสอนวิธีปฏิบัติธรรม เพื่อใช้คำสอนของพระพุทธเจ้าพัฒนาศักยภาพของชีวิตให้รู้แจ้งแทง  ตลอดถึงความเป็นไปของการใช้ชีวิตของตัวเองส่วนพระองค์ก็เสด็จสู่ตำบลอุรุเวลาเสนิคม  เพื่อโปรดชฏิล ๓ พี่น้อง เป็นต้นทรงสร้างเสาหินอโศกไว้ ๑ ต้น  เพื่ออนุสรณ์สถานและจารึกด้วยอักษรพราหมีไว้เพื่อประกาศว่า    สถานที่แห่งนี้เป็นสถานที่แสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้าในยุคสมัยปัจจุบันนี้    ตั้งอยู่ในตำบลสารนารถ อำเภอพาราณสี  รัฐอุตตรประเทศ         สาธารณรัฐอินเดียของบุคคลเหล่านั้น และกล่าวโดยสรุปศาสนาคือลัทธิความเชื่อว่าด้วยความรู้และความเป็นจริงในชีวิตมนุษย์ที่ศาสดานั้น   ได้ศึกษาค้นคว้าจนพบความรู้และความจริงของชีวิต   ที่ทนทานต่อการพิสูจน์ตามเกณฑ์มาตรฐานของความรู้ และความเป็นจริงอย่างสมเหตุสมผล       ปราศจากข้อสงสัยในคำตอบของความรู้และความจริงอีกต่อไป           เมื่อศาสดาแล้วก็ต้องมีสาวกผู้ได้  ฟังธรรมเกิดความเชื่อและศรัทธาในคำสอนนั้น       มีพิธีกรรมเข้าบวชสู่ศาสนาและมีสถานที่แสดงธรรมนั้นด้วย เป็นต้น

บรรณนุกรม 

๑.ภาพถ่ายโดยช่างภาพอิสระ คุณมติ นิติพล  
๒.พระไตรปิฎกเล่ม ๔ ฉบับมหาจุฬา ฯ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔  มหาสวรรคภาค ๑. ว่าด้วยพระภิกษุปัญจวัคคีย์เรื่องว่าด้วยอุททกดาบส รามบุตรข้อ.๑๐.