บทนำ: พระปัญญาของเจ้าชายสิทธัตถะในการแก้ทุกข์ของมนุษยชาติ

Introduction: Prince Siddhartha's Wisdom in solving Human suffering 

บทนำ ภูมิปัญญา  เจ้าชาสิทธัตถะ    ปรัชญา 

           

    โดยทั่วไปชีวิตมนุษย์เกิดมาพร้อมกับความรู้ไม่รู้ในความเป็นไปของชีวิตของตนเองและผู้อื่น แม้ว่ามนุษย์จะมีความรู้จากประสบการณ์ชีวิตผ่านประสาทสัมผัสและสั่งสมอยู่ในจิตใจว่ามนุษย์เป็นสิ่งไม่เที่ยง ทุกคนเกิดมาก็ต้องตายด้วยกันทั้งนั้น  แต่ทุกคนกลัวตายแต่ไม่กลัวการเกิดใหม่ เพราะยังไม่อยากตายเนื่องจากมนุษย์อาลัยในบุคคลอันเป็นที่รักด้วยกันทั้งนั้น อยากมีชีวิตอยู่ด้วยกันตลอดไป ความพลัดพรากจากสิ่งที่รักจึงกลายเป็นความทุกข์ มนุษย์จึงคิดหาวิธีการแก้ไขความทุกข์ที่เกิดขึ้นในใจของตนเอง  แม้มนุษย์เป็นสัตว์ที่มีเหตุผลในการกระทำของตนเอง และใช้เหตุผลอธิบายความจริงของคำตอบ เพื่อแก้ไขความทุกข์อยู่ในใจของทุกคนไม่ได้ มนุษย์จึงคิดหาวิธีการใหม่ในการแก้ทุกข์ในใจคนขึ้น  

      การศึกษาพระปัญญาอันยิ่งใหญ่ของเจ้าชายสิทธัตถะ เราสามารถศึกษาค้นคว้าความรู้ได้ทั้งทางปรัชญาและศาสนาเพราะปรัชญาและพระพุทธศาสนา มีที่มาของความรู้ องค์ประกอบของความรู้ วิธีพิจารณาความจริงของพระพุทธศาสนา  และความสมเหตุสมผลของความรู้ ก็มาจากความสามารถในการคิด เพื่อหาเหตุผล มาอธิบายสัจธรรมในเรื่องต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาในชีวิต ซึ่งล้วนเป็นความรู้ของพระพุทธเจ้า ส่วนมนุษย์คนอื่น ๆ ก็มีความรู้จากประสบการณ์ชีวิตผ่านประสาทสัมผัสเช่นกัน แต่ทักษะความสามารถในการคิดของพวกเขาไม่อาจเทียบพระพุทธเจ้าได้แค่เรื่องการละลึกชาติพระองค์สามารถระลึกชาติได้ไม่น้อยกว่า ๔ อสงไขย ๔ แสนกัปป์ ซึ่งเหนือกว่าพระอรกันต์ทุกรูปที่เคยปฏิบัติมา อย่างไรก็ตาม เมื่อปรัชญาและพระพุทธศาสนามีหน้าที่ให้คำตอบแก่สังคมมนุษย์ทั่วโลกว่า"เราจะรู้ได้อย่างไรว่าสิ่งนี้จริง?" เมื่อพระพุทธเจ้าในฐานะศาสดาของโลกทรงสอนให้มนุษย์ ศึกษาถึงต้นกำเนิดความรู้ของมนุษย์ องค์ประกอบของความรู้ วิธีพิจารณาความจริงของมนุษย์ และความสมเหตุสมผลของความรู้ของมนุษย์ ในการแสวงหาความรู้นั้นต้องมีหลักปฏิบัติที่เป็นสากล และมนุษย์ทุกคนสามารถปฏิบัติได้เท่าเทียมกัน และผลการปฏิบัตินั้น ต้องเป็นความรู้ที่สมเหตุสมผลหรือไม่? เนื้อหาคำตอบที่ได้รับจากกระบวนการพิจารณาความจริงของพุทธศาสนาหรือพุทธปรัชญานั้นเป็นความรู้ที่แท้จริง ที่มนุษย์สามารถนำมาประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำวันและเป็นประโยชน์ต่อประชาชน สังคม และประเทศชาติ เป็นต้น 

    เมื่อเราศึกษาว่าต้นกำเนิดความรู้ในด้านปรัชญาและพระพุทธศาสนาก็คือมนุษย์ การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าได้ขจัดความมืดมนอันยาวนานของชีวิตมนุษย์ที่มนุษย์เชื่อว่า แก่นแท้ของชีวิตมนุษย์ถูกสร้างขึ้นจากร่างของพระพรหมและพระอิศวร แต่ความเชื่อดังกล่าวมีส่วนทำให้การละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างร้ายแรง เมื่อสมาชิกรัฐสภาแห่งราชวงศ์ศากยะประกาศใช้คำสอนของพราหมณ์ เป็นทั้งหลักคำสอนของศาสนาพราหมณ์และกฎหมายจารีตประเพณีเกี่ยวกับวรรณะ มีบทลงโทษประชาชนอย่างร้ายแรงในแคว้นสักกะ เมื่อประชาชนฝ่าฝืนคำสอนในศาสนาพราหมณ์และกฎหมายวรรณะจารีตประเพณีในข้อหาร่วมประเวณีกับคนต่างวรรณะและปฏิบัติหน้าที่วรรณะอื่นถูกคนในสังคมตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานได้เพียงพอ มาวิเคราะห์โดยอนุมานความรู้จากหลักฐานต่าง ๆ เพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความความจริงในเรื่องการละเมิดหลักคำสอนในศาสนาพราหมณ์และกฎหมายจารีตประเพณีจึงถูกคนในสังคมพิพากษาลงโทษด้วยการไล่ออกจากสังคมที่ตนอาศัยมาตั้งเกิดนั้น  เป็นต้น 

     ความรู้เกี่ยวกับปรัชญาของมนุษย์ เมื่อบ่อเกิดความรู้เชิงปรัชญามาจากมนุษย์ ไม่ใ่ช่เรื่องยากเกินไปสำหรับนักศึกษาจะเข้าใจความจริงทางปรัชญา ถ้าเรารู้จักคำว่า "แนวคิดของนักปรัชญา" วิธีพิจารณาความจริงของปรัชญา และการอนุมานความรู้จากพยานหลักฐานเพื่อหาเหตุผลอธิบายความจริงเรื่องต่าง ๆ  ก็จะเข้าใจพระพุทธศาสนาและปรัชญาได้ง่ายขึ้น เมื่อเรานึกถึงโครงสร้างหรืออัตลักษณ์ทางปรัชญาเราจะเห็นว่าปรัชญาพุทธภูมิก็คือความรู้ของมนุษย์ แหล่งที่มาของความรู้ของปรัชญาพุทธภูมิก็คือความรู้จากประสบการณ์ชีวิตที่รับรู้ผ่านประสาทสัมผัส และสั่งสมเป็นอารมณ์ในจิตใจของมนุษย์ทุกคน เมื่อตระหนักถึงอารมณ์ต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ และเหตุการณ์ทางสังคมมนุษย์ที่เกิดขึ้นตามแนวคิดของพระพุทธเจ้าที่ว่า เมื่อได้ยินข้อเท็จจริงในเรื่องใดแล้ว ไม่ควรเชื่อทันที่ว่าจริง จนกว่าจะตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานให้เพียงพอ เพื่อพิสูจน์ความจริงในเรื่องนั้นได้ หากไม่มีหลักฐานพิสูจน์ความจริงแล้ว ข้อเท็จจริงที่ได้ยินจากพยานเพียงคนเดียวนั้น ไม่น่าเชื่อถือ และเป็นความจริงในเรื่องนร้ เพราะมนุษย์มีอคติต่อกัน อาจยืนยันความจริงให้สมเหตุสมผล และสอดคล้องกับความคิดเห็นของฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งเพราะความไม่รู้  ความเกลียดชัง ความกลัวและความเสน่หาส่วนตน เป็นต้น นอกจากนี้ มนุษย์มีอวัยวะอินทรีย์ทั้ง ๖ อวัยวะที่มีข้อจำกัดในการรับรู้เหตุการณ์ทางสังคมของมนุษย์ที่เกิดขึ้นห่างไกลหรือในอาคาร  เป็นต้น  

     เมื่อปรัชญาเป็นมารดาแห่งศาสตร์ทั้งปวง เมื่อนักวิทยาศาสตร์พัฒนาองค์ความรู้ของด้วยการสร้างเมืองวิทยาศาสตร์ ขึ้นมา เพื่อช่วยนักวิทยาศาสตร์ตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานเพื่อเรียรู้เพิ่มเติมเกี่ยวกับโลก ดวงอาทิตย์ ดวงดาวต่าง ๆ และสิ่งที่มีชีวิตเล็กทีี่สุด เป็นต้น นักวิทยาศาสตร์จึงแยกเนื้อหาของโลก  ดวงดาว ปรากฏการณ์ทางธรรมชาติและเหตุการณ์ทางสังคมที่เกิดขึ้น ออกจากปรัชญา เพราะเนื้อหาของปรัชญาส่วนใหญามาจากแนวคิดของนักปรัชญา แต่นักปรัชญาก็มีข้อจำกัดในการรับรู้ผ่านอวัยวะอินทรีย์ทั้ง ๖ ประการ และเป็นความรู้ที่สั่งสมอยู่ในจิตใจมนุษย์นั้นว่ามีองค์ความรู้ไม่สมบูรณ์ในเรื่องนั้น ๆ  จำเป็นต้องตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวมรวมหลักฐานมเพิ่มเติม   เมื่อความรู้ด้านวิทยาศาสตร์มีเนื้อหาเพิ่มมากขึ้น เพราะเครื่องวิทยาศาสตร์ถูกสร้างขึ้นมาเพื่อช่วยตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานต่าง ๆ มาวิเคราะห์ โดยอนุมานความรู้ เพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความจริงของคำตอบในเรื่องต่าง ๆ มากขึ้นหรือพิสูจน์ความจริงของคำตอบในเรื่องต่าง ๆ ดังนั้น เนื้อหาของวิทยาศาสตร์จึงแยกออกจากปรัชญา เพื่อจัดตั้งเป็นสาขาวิทยาศาสตร์ ต่อมานักวิทยาศาสตร์ได้พัฒนาเครื่องมือวิทยาศาสตร์เพื่อตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานเพิ่มเติม เนื้อหาของวิทยาศาสตร์บริสุทธิ์ก็ถูกแยกเป็นสาขาวิชาใหม่ ๆ มากมายที่เรียกว่าวิทยาศาสตร์ประยุกต์ เป็นต้น  

     แม้ว่า วิทยาศาสตร์จะแยกเนื้อหาออกจากปรัชญาพุทธศาสนาก็ตามแต่นักวิทยาศาสตร์ใช้กระบวนการพิจารณาความจริงของปรัชญาพุทธศาสนาในวิชาวิทยาศาสตร์ของตนเอง โดยตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานต่าง ๆ เช่น หลักฐานที่เป็นความเห็นของผู้เชียวชาญ เอกสารเกี่ยวข้องกับการวิจัย ผลการตรวจเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับสารพิษในร่างกายและเชื้อโรคต่าง ๆ เป็นต้น มาวิเคราะห์หลักฐานโดยอนุมานความรู้ เพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความจริงของคำตอบในเรื่องนั้นๆ  เมื่อวิทยาศาสตร์สนองความต้องการของมนุษย์ยุคใหม่ได้ดีกว่าสาขาวิชาอื่น ๆ ด้วยการสร้างเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์ ช่วยวิเคราะห์หลักฐานหรือข้อมูลจากแหล่งความรู้ต่าง ๆ ได้แม่นยำกว่าจิตใจมนุษย์ เพราะมนุษย์มีการรับรู้ที่จำกัดและมีชีวิตที่อ่อนแอ ขาดกำลังสมาธิ ขาดความมั่นคงทางอุดมการณ์และอ่อนไหวในการปฏิบัติหน้าที่ต่อผู้อื่นมาก มนุษย์มักจะมีอคติต่อผู้อื่น แม้ว่านักวิทยาศาสตร์  จะสามารถสร้างเครื่องมือที่ช่วยสืบสวนในเรื่องนี้ได้ก็ตาม และรวบรวมหลักฐานที่อยู่นอกเหนือขอบเขตการรับรู้ทางประสาทสัมผัสของมนุษย์ แต่ในที่สุดนักวิทยาศาสตร์จะเป็นผู้ตัดสินใจว่าข้อเท็จจริงตามหลักฐานนั้นเป็นจริงหรือเท็จ 

      ดังนั้น เมื่ออาจารย์อธิบายให้นักศึกษาฟังว่า นักปรัชญาแต่ละคนคิดอย่างมีเหตุมีผลอย่างไร ? นักศึกษามักจะสงสัยว่า เราจะรู้ได้อย่างไรว่าความคิดเห็นในเรื่องนั้นเป็นจริง? มันสร้างประเด็นทางปรัชญาและเกิดข้อถกเถียงทางเหตุผลโดยไม่จบสิ้น พวกเขาไม่เห็นประโยชน์จากการศึกษาปรัชญา  สิ่งนี้เกิดขึ้นเพราะอาจารย์ผู้สอนปรัชญาไม่เน้นวิธีพิจารณาความจริงของปรัชญา ที่เริ่มต้นเมื่อได้ยินความคิดเห็นในเรื่องราวต่าง ๆ ที่เข้ามาในชีวิต เราไม่ควรเชื่อทันที เราควรสงสัยไว้ก่อน จนกว่าจะมีการตรวจสอบข้อเท็จจริงและรวบรวมพยานหลักฐานมาวิเคราะห์โดยอนุมานความรู้จากหลักฐานต่าง ๆ เพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความจริงของคำตอบ  ปัญหาของนักศึกษาที่สงสัยว่าเรียนปรัชญาไปทำไม จะไม่เกิดขึ้น การศึกษาโดยไม่อธิบายวิธีพิจารณาความจริงของปรัชญานั้น เป็นการศึกษาที่ไม่มีจุดมุ่งหมายในการแสวงหาความรู้จากนักปรัชญาเหล่านั้น นักศึกษาจะสงสัยว่าทำไมเราจึงศึกษาแนวคิดของนักปรัชญาคนนั้น ? ผู้เรียนจะรู้สึกเบื่อกับการเรียนปรัชญา เพราะรู้สึกว่าเปล่าประโยชน์ เมื่อเราศึกษาประวัติศาสตร์ความคิดเห็นของนักปรัชญา ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันเราจะเห็นอัตลักษณ์ของปรัชญาและเข้าใจหลักการได้ง่ายขึ้น เห็นความแตกต่างในแนวคิดทางวิทยาศาสตร์ ปรัชญา และพระพุทธศาสนาได้ชัดเจนยิ่งขึ้น  

       ภูมิปัญญาของเจ้าชายสิทธัตถะ เมื่อเจ้าชายสิทธัตถะทรงสำเร็จการศึกษาในหลักสูตรด้านศิลปศาสตร์ ๑๘ สาขา พระองค์เสด็จพระราชดำเนินไปเยี่ยมชาวพระนครกบิลพัสดุ์ และทรงมองเห็นปัญหาที่แท้จริงของจัณฑาลที่ถูกคนในสังคมลงโทษ เพราะพวกเขาไม่สามารถควบคุมตัณหาของตนได้ ดังนั้นพวกเขาจึงกระทำความผิดอย่างร้ายแรงต่อหลักคำสอนในศาสนาพราหมณ์ และกฎหมายจารีตประเพณีเกี่ยวกับวรรณะ โดยฝ่าฝืนข้อห้ามกาแต่งงานระหว่างวรรณะและการห้ามปฏิบัติหน้าที่ของวรรณะอื่น ศาลประชาชนตัดสินให้พวกเขาถูกไล่ออกจากสังคมที่พวกเขาอาศัยอยู่มาตลอดชีวิต ต้องอยู่อย่างคนเร่ร่อนตามท้องถนนในวัยชรา เจ็บป่วย และเสียชีวิตตามท้องถนน เป็นต้น เมื่อเจ้าชายสิทธัตถะทอดพระเนตรเห็นปัญหาชีวิตของจัณฑาลพระองค์ทรงหาหนทางที่จะช่วยเหลือจัณฑาลให้พ้นทุกข์แห่งชีวิตด้วยพระองค์ทรงเมตตากรุณาแล้ว พระองค์ทรงสติ(ใคร่ครวญ) ถึงความรู้ที่ศึกษาจากสำนักของครูวิศวมิตร ทำให้พระองค์ทรงสงสัยเกี่ยวกับความเป็นมาของจัณฑาล    เจ้าชายสิทธัตถะทรงสอบสวนข้อเท็จจริงเกี่ยวกับจัณฑาลและรวบรวมพยานบุคคลซึ่งเป็นปุโรหิต ที่ปรึกษาของมหาราชาแห่งแคว้นสักกะ ในกฎหมาย ขนบธรรมเนียมและจารีตประเพณี เมื่อพระองค์ทรงได้ฟังข้อเท็จจริงจากปุโรหิตว่าพระพรหมและพระอิศวรเป็นผู้สร้างมนุษย์และวรรณะให้มนุษย์ปฏิบัติหน้าที่ตามวรรณะที่ตนเกิดมา ปุโรหิตยืนยันข้อเท็จจริงด้วยว่า ปุโรหิตรุ่นก่อน   ๆ เคยเห็นพระพรหมและพระอิศวรในอาณาจักรสักกะมาก่อน แต่เมื่อเจ้าชายสิทธัตถะตรัสถามประวัติของพรหมและอิศวร ก็ไม่มีใครตอบได้ เมื่อได้ยินข้อเท็จจริงดังกล่าวแล้ว พระองค์จึงทรงสงสัยว่าพระพรหมและพระอิศวรมีอยู่จริงหรือไม่  เพราะพระองค์ทรงไม่มีความรู้จากประสบการณ์ชีวิตจากการรับรู้ผ่านประสาทสัมผัสของพระองค์เองเมื่อได้รับข้อมูลเพียงพอแล้ว เจ้าชายสิทธัตถะทรงตัดสินพระทัยปฏิรูปสังคมในอาณาจักรสักกะ โดยเสนอกฎหมายให้ยกเลิกกฎหมายจารีตประเพณีเกี่ยวกับวรรณะ แต่เมื่อสมาชิกรัฐสภาแห่งอาณาจักรสักกะมาประชุมกันเพื่อพิจารณาลงมติให้ตรากฎหมายยกเลิกการแบ่งวรรณะนั้น เมื่อพิจารณาข้อกฎหมายสมาชิกรัฐสภาแห่งแคว้นสักกะเห็นว่า การเสนอยกเลิกฎหมายนั้นขัดต่อหลักราชอปริหานิยธรรม ซึ่งเป็นกฎหมายรัฐธรรมนูญจารีตประเพณีสูงสุดในการปกครองประเทศ  จึงมีมิติที่เป็นเอกฉันท์ไม่เห็นด้วยกับกฎหมายตามที่เจ้าชายสิทธัตถะทรงเสนอให้พิจารณา 

         เมื่อสถานการณ์ทางการเมืองในอาณาจักรสักกะเป็นเช่นนี้เจ้าชายสิทธัตถะทรงระลึกถึงคำสอนของพราหมณ์  ซึ่งเป็นทั้งคำสอนในศาสนาพราหมณ์และกฎหมายวรรณะจารีตประเพณี  นอกจากนี้กฎหมายรัฐธรรมนูญจารีตประเพณีที่กำหนดรูปแบบการปกครองสูงในประเทศสักกะ จึงเป็นอุปสรรคต่อการปฏิรูปสังคมในอาณาจักรสักกะ หากพระองค์จะทรงรักษาสิทธิและหน้าที่ของราชวงศ์ศากยะ เพื่อปกครองอาณาจักรสักกะต่อไป พระองค์ก็ทรงไม่สามารถประกอบพระราชพิธีบูชายัญต่อพระพรหมได้ด้วยพระองค์เอง ที่จะขอพระพรหมผู้สร้างวรรณะได้ยกเลิกระบบวรรณะในอาณาจักรสักกะได้ เพราะเป็นสิ่งต้องห้ามตามคำสอนในศาสนาพราหมณ์ และกฎหมายวรรณะจารีตประเพณี ซึ่งห้ามมิให้ผู้ใดนอกจากพราหมณ์อารยันทำพิธีบูชายัญเพื่อขอพรจากพระพรหมและพระอิศวรช่วยประชาชนในอาณาจักรสักกะได้ และหากพระองค์เสนอตรากฎหมายยกเลิกวรรณะจารีตประเพณีก็คงไม่ได้รับการอนุมัติจากสมาชิกรัฐสภาเช่นเดิม เพราะการยกเลิกกฎหมายที่บัญญัติไว้แล้วเป็นสิ่งต้องห้ามตามกฎหมายรัฐธรรมนูญจารีตประเพณีแห่งราชอาณาจักรสักกะ พระองค์ก็ทรงพิจารณาข้อเท็จจริงแล้วเห็นว่ามีทางเดียวเท่านั้นที่พระองค์ทรงสามารถทำได้ คือพระองค์ทรงละทิ้งสิทธิและหน้าที่ในการปกครองอาณาจักรสักกะ ตามวรรณะกษัตริย์ที่พระองค์ประสูติมาโดยพระองค์เสด็จออกไปผนวช เพื่อศึกษาและหาความรู้เกี่ยวกับความจริงของชีวิตมนุษย์ว่า พระพรหมและพระอิศวรสร้างมนุษย์และวรรณะตามคำสอนของพราหมณ์หรือไม่ 

       เมื่อผู้เขียนได้ยินข้อเท็จจริงที่กล่าวมาข้างต้น แต่ก็ยังไม่ชัดเจนว่าภูมิปัญญาของเจ้าชายสิทธัตถะเป็นอย่างไร ? แต่ผู้เขียนชอบที่จะแสวงหาความรู้ในเรื่องนี้ต่อไป ผู้เขียนจึงตัดสินใจสอบสวนข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานในพระไตรปิฎกมหาจุฬาฯ อรรถกถา และคัมภีร์พระพุทธศาสนา เป็นต้น มาวิเคราะห์โดยอนุมานความรู้จากหลักฐานต่างๆ เพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความจริงของคำตอบเกี่ยวกับภูมิปัญญาของเจ้าชายสิทธัตถะ บทความในเรื่องนี้จะเป็นประโยชน์ต่อ พระธรรมทูตแห่งราชอาณาจักรไทยในต่างประเทศ เพื่อเผยแผ่คำสอนพระพุทธศานาและการปฏิบัติมรรคมีองค์๘ เพื่อพัฒนาชีวิตคนทั่วโลกให้มีปัญญาและตระหนักรู้อยู่ปัจจุบัน พระธรรมทูตสายต่างประเทศจะใช้บทความนี้เป็นข้อมูลเบื้องต้นในภารกิจเผยแผ่พระพุทธศาสนาในต่างประเทศ โดยเฉพาะสังเวชนียสถานทั้ง ๔ แห่ง เพื่อให้เนื่อหาของพระพุทธศาสนาไปในทิศทางเดียวกัน ส่วนผู้สนใจศึกษาพระพุทธเจ้าก็จะมีความรู้ความเข้าในพระพุทธศาสนามากขึ้น ส่วนวิธีพิจารณาความจริงของปรัชญาคือ การสอบสวนข้อเท็จจริงและรวบรวมหลักฐานให้เพียงพอ  มาวิเคราะห์โดยอนุมานความรู้จากหลักฐานนั้นเพื่อหาเหตุผลมาอธิบายความจริงของคำตอบเกี่ยวกับภูมิปัญญาของเจ้าชายสิทธัตถะนั้นจะเป็นประโยชน์ต่อนิสิตระดับปริญญาเอกในสาขาปรัชญา พระพุทธศาสนา และนิติศาสตร์ ใช้เป็นแนวทางในการวิเคราะห์ข้อมูลจากหลักฐานต่าง ๆ คำให้การพยานบุคคลและพยานวัตถุ เช่น โบราณสถานและพุทธสถานต่าง ๆ  เพื่อพิสูจน์ความจริงในเรื่องที่น่าสงสัย สามารถใช้เหตุผลในการอธิบายความจริงของคำตอบได้อย่างสมเหตุสมผล และสามารถตรวจสอบกระบวนการวิเคราะห์หลักฐานได้อย่างแม่นยำ บริสุทธิ์ และยุติธรรมต่อทุกฝ่าย  เป็นต้น