ที่มาความรู้ของผาเดียวดายตามหลักปรัชญาพุทธภูมิ

 Pha Diao Dai, Pleasant cliffs in the human mind

๒. ญาณวิทยาว่าด้วยที่มาของความรู้

      โดยทั่วไป       นักปรัชญามักชอบศึกษาปัญหาที่เกี่ยวกับด้วยความรู้ที่แท้จริงของมนุษย์ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของมนุษย์   โลก จักรวาล ปรากฎการณ์ทางธรรมชาติ และข้อพิสูจน์การมีอยู่ของเทพเจ้า  เป็นต้น   แม้ว่านักปรัชญาจะได้รับรู้เกี่ยวกับสิ่งต่าง ๆ  ที่เกิดขึ้นในชีวิต  แต่การศึกษาเรื่องผาเดียวดาย   ก็คือการศึกษาในเรื่องผาเดียวดายในแง่ของมนุษย์  เราสามารถศึกษาได้ในเชิงปรัชญา เพราะปรัชญา ญาณวิทยา จริยศาสตร์ สุนทรียศาสตร์และตรรกศาสตร์ ล้วนเป็นความรู้ของมนุษย์ โดยเริ่มต้นเมื่อนักปรัชญาได้ยินข้อเท็จจริงในเรื่องใดเรื่องหนึ่งแล้ว ตามคำสอนของพระพุทธเจ้า เราไม่ควรเชื่อข้อเท็จจริงในเรื่องนั้นทันที ควรสงสัยไว้ก่อน จนกว่าจะได้ตรวจสอบข้อเท็จจริงในเรื่องนั้น และรวบรวมพยานหลักฐานต่าง ๆ  เมื่อมีหลักฐานเพียงพอ นักปรัชญาก็จะใช้เป็นข้อมูลในการวิเคราะห์โดยการอนุมานหรือคาดคะเน  เพื่อพิสูจน์ความจริงในเรื่องนั้น โดยการใช้เหตุผล ซึ่งเป็นเครื่องมือของนักปรัชญาในการอธิบายความจริงของคำตอบ ในด้านต่างๆ  ไม่ว่าจะเป็นอภิปรัชญา  ญาณวิทยา  สุนทรียศาสตร์  เป็นต้น 

             ๒.๑.ทฤษฎีประจักษ์นิยม    เป็นทฤษฎีความรู้ของมนุษย์มีแนวคิดว่าบุคคลใดรับรู้จากประสาทสัมผัสของตนเองเพียงอย่างเดียว จึงจะถือว่าเป็นความรู้และความจริงได้   ทฤษฎีประจักษ์นิยมนั้นเป็นทฤษฎีบ่อเกิดความรู้ และความจริงในสิ่งหนึ่งสิ่งใดที่มนุษย์ผัสสะผ่านอินทรีย์ ๖ เท่านั้น      จึงจะถือว่าเป็นความรู้ที่เป็นความจริง ตามความหมายของทฤษฎีความรู้นี้ หากความรู้ใดไม่ผ่านประสาทสัมผัสของมนุษย์แล้วถือว่าเป็นความรู้ที่เป็นเท็จเท่านั้น  เมื่อมนุษย์รับรู้สิ่งหนึ่งสิ่งใดผ่านประสาทสัมผัสแล้วต้องคิดหาเหตุผลจากสิ่งนั้น กลับไปกลับมาหลายครั้ง และผ่านการคิดวิเคราะห์หาเหตุผลจนกลายเป็นความรู้ผ่านเกณฑ์การตัดสินอย่างมั่นใจว่าสมเหตุสมผลแล้วปราศจากข้อพิรุธสงสัยในเหตุผลของความจริงอีกต่อไป     

            ผู้เขียนรับรู้เรื่องราวของประวัติศาสตร์ในอดีต เมื่อ ๑๐๐ ปี ภูเขาแห่งนี้เรียกว่า "เขาใหญ่" จากหนังสือหลายเล่มว่าเขาใหญ่ประกอบด้วยภูเขาหลายลูกปกคลุมไปด้วยป่าดงดิบ  เต็มไปด้วยยุงที่เพาะเชื้อไข้มาลาเรียจนไม่มีมนุษย์คนไหนเข้าไปสู่เขาใหญ่  แม้กระทั่งเจ้าหน้าที่บ้านเมืองเองในยุคนั้น   ไม่มีใครอยากเดินทางเข้าใกล้เขาใหญ่แต่อย่างใด เพราะภัยจากไข้มาเลเรียได้คุกคามชีวิตของผู้มาเยือนจนแทบไม่มีชีวิตรอดออกมาภูเขาแห่งนี้   สถานแห่งนี้จึงเป็นที่ปลอดภัยจากเจ้าหน้าที่บ้านเมืองเข้ามาตรวจตรา จับกุมโจรผู้ร้าย จึงกลายเป็นดินแดนแห่งสวรรค์ของพวกโจรต้องโทษตามกฎหมาย พากันหนีคดีมาซ่องซุมของพวกโจรที่ปล้น จี้ ชิงทรัพย์และฆ่าผู้คนมากมาย และพวกเขาใช้เป็นที่หลบภัยจากการจับกุมของเจ้าหน้าที่บ้านเมือง เพราะโจรทุกคนต้องการมีชีวิตอิสระภาพไม่อยากถูกคุมขังได้หลบหนีการจับกุมของเจ้าหน้าที่บ้านเมืองที่มีหน้าที่ปฏิบัติตามกฎหมายอย่างเคร่งครัดรักษาไว้ซึ่งความยุติธรรมในสังคม ได้มาอาศัยในป่าดงดิบแห่งนี้เพื่อความอิสระภาพของชีวิตแม้จะอย่างโดดเดี่ยวก็ตาม 

           ในสมัยก่อนบ้านเมืองยังไม่มีความเจริญรุ่งเรืองถนนหนทางยังไม่ได้การพัฒนาด้วยเทคโนโลยี่ให้ทันมัยอย่างทุกวันนี้ เขาใหญ่จึงไม่ได้รับความสนใจจากผู้คนทั่วไป   แม้กระทั่งเจ้าหน้าที่บ้านเมืองไม่ค่อยเดินทางมาตรวจตราสถานที่แห่งนี้แต่อย่างใด  เพราะเต็มไปด้วยไข้ป่า การดำเนินชีวิตที่ผิดพลาดเป็นความทุกข์อย่างหนึ่งของชีวิต เพราะขาดอิสระภาพในการทำกิจกรรมต่าง ๆ ที่ตนเองต้องการอย่างมีความสุข  ที่เป็นความผิดพลาด เพราะขาดการคิดใคร่ครวญอย่างท่องแท้ก่อนทำกิจกรรมต่าง ๆ  ในโลกนี้ไม่มีมนุษย์คนใดได้สิ่งใดมาโดยง่ายปราศจากความเพียร  จากการทำงานอย่างอดทนบากบั่นให้บรรลุเป้าหมายในสิ่งที่ตนต้องการ ทุกชีวิตจึงต้องทำงานบังคับจิตให้ผ่านความเพียรและอดทนทางจิตทั้งนั้น เช่นเดียวกับพระโพธิสัตว์ต้องอาศัยความเพียรยาวนานหลายปีกว่าจะบรรลุถึงการเป็นพระพุทธเจ้า  ส่วนพวกโจรหรือฆาตกร แม้จะมีความสำเร็จในการเป็นโจรหรือฆ่าคน แต่ก็ไม่ได้รับความสะดวกสบายของการดำเนินชีวิต   เพราะต้องคอยหลบหนีจากการตรวจสอบพฤติกรรมของตน  จากเจ้าหน้าที่บ้านเมืองตลอดเวลา     ทำให้จิตเกิดความระแวง ไม่ไว้วางใจในการพบปะคนแปลกหน้า ทำให้ชีวิตมีความทุกข์ไม่มีความสุขแต่อย่างใด 

               ๒.๒ ความหมายของผาเดียวดาย  ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานพ.ศ. ๒๕๕๔ ให้คำนิยามคำว่า"ผา" หมายถึงภูเขาด้านหินตั้งชันเรียกว่า ผา  ส่วนคำว่า" เดียวดาย" การใช้ชีวิตตามลำพังไม่ยุ่งกับใครในสังคม เป็นต้น จากคำนิยามดังกล่าวนั้นผู้เขียนวิเคราะห์ได้ว่า ผู้ใช้ชีวิตในภูผาเดียวดายแห่งนี้ไม่เคยยุงกับสังคมในตัวเมืองแต่อย่างใดนั้น  มูลเหตุอาจก่ออาชญากรรมไว้ จึงหลบหนีห่างไกลผู้คน  ใช้ชีวิตตามป่าตามเขา ในยามว่างจากการหาอหารใช้ชีวิตชมวิวในผาเดียวดายแห่งนี้โดยไม่มีใครมาเป็นเพื่อน     เพื่อระบายความทุกข์ที่มีอยู่ในใจของตนให้แก่ผู้อื่นได้รับอย่างน้อยให้ใครสักคนเข้าใจตน เป็นต้น  นั้นเป็นเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นมาแล้ว

            เมื่อ ๕๐-๖๐ ปีที่ผ่านมา คนเหล่านั้นได้สิ้นชีวิตไปจนหมดสิ้นแล้ว จิตพวกเขาก็ไปจุติจิตในภพภูมิใหม่ ตามกระทำที่เกิดจากเจตนาที่มีอยู่ในใจแต่ละคน เมื่อทำไปแล้วคุณค่าของการกระทำนั้น เรียกว่ากุศลกรรมบ้าง อกุศลกรรมบ้าง  เมื่อผัสสะผาเดียวดายแล้ว ผู้เขียนระลึกได้ว่ามิใช่แต่โจรในยุคก่อน พ.ศ. ๒๕๐๐ นั้น  ใช้ชีวิตอย่างเดียวดาย แต่ยุคสมัยปัจจุบัน ความเจริญทางวิชาการทางด้านอาหารและเทคโนโลยี่เป็นปัจจัยในการผลิดอาหารให้ปลอยภัยจากเชื้อโรคมากยิ่งขึ้น ทำให้มนุษย์อายุยืนมากขึ้น แต่เมื่อธรรมชาติของมนุษย์มีจิตวิญญาณเป็นตัวตนที่แท้จริง มีกิเลสตัณหาสั่งสมอยู่ในจิตมายาวนานในความอยากมีสิ่งต่างๆ มาสนองอารมณ์อยากมีของตนเองอยู่เสมอ 

          มนุษย์จึงคิดหาเหตุผลหาสิ่งนั้นมาสนองอารมณ์อยากของตนเอง แต่สิ่งนั้นเป็นสิ่งที่ได้มาได้โดยยาก ต้องหาสิ่งของมาแลกเปลี่ยน ซื้อหาสิ่งเหล่านั้นมาไว้ครอบครองของตน  ถ้าสิ่งของที่แลกเปลี่ยนเป็นสิ่งที่มนุษย์มีอยู่แล้ว ก็มิใช่เรื่องมีปัญหา แต่หากไม่มีก็แสวงหาสิ่งนั้นมาโดยทุจริตจนเกิดปัญหาอาชญากรรมในสังคม เกิดกระบวนการยุติธรรมในสังคม เมื่อชีวิตกลายเป็นอาชญากร ไม่มีใครยอมรับอดีตของตน ต้องแยกตัวเองออกไปจากสังคมและแสวงหากิจกรรมตนชอบและแสดงออกได้เช่นการเล่มเกมส์ออนไลน์ตลอดทั้งวันทั้งคืน ภายในบ้านของตนเองเป็นเวลาหลายปี จนขาดทักษะการอยู่ร่วมกับผู้อื่นในสังคม เป็นต้น    

   

      มนุษย์เป็นสัตว์ทางสังคมเพราะในสมัยศึกษาอยู่ในสถาบันการศึกษานั้น พวกเขามีเพื่อนร่วมชั้นเรียนเยอะมาก เพื่อนร่วมงาน และเพื่อนบ้านเป็นต้น เมื่อจิตใจมนุษย์เชื่อใจใครสักคนเชื่อว่าเขาเป็นมิตร เป็นเพื่อนแท้ แต่เมื่อได้สัมผัสกับคำพูดที่แสดงความไม่จริงใจทำให้รู้สึกโกรธทำให้จิตวิญญาณเศร้าหมอง  ในยามพวกเขาต้องการปรึกษาหารือกันแต่ถูกปฎิเสธไม่คำแนะนำได้ หรือ เป็นเพื่อนได้ในยามที่พวกเขารู้สึกทุกข์ใจแต่ไม่ได้รับการช่วยเหลือเป็นต้น จิตใจพวกเขาจึงรู้สึกว่าตนเองนั้นโดดเดียวไม่มีใครให้ความช่วยเหลือได้ เพราะต้องจมปลักในอารมณ์ของความทุกข์ ไม่อาจหลุดพ้นจากความทุกข์ได้ เมื่อเป็นเช่นนี้ ไม่ต้องการคบหากับใครเป็นแฟน เป็นเพื่อน มนุษย์มีคำพูดดีเวลาต่อหน้าคนอื่น แต่ลับหลังก็เอาเรื่องสนทนากันไปนินทาว่าร้าย เป็นต้น ทำให้คนอื่นเข้าใจผิดแสดงความสัมพันธ์ในลักษณะเย็นชา เป็นต้น

           เมื่อมนุษย์คนใดคนหนึ่งไม่ยอมเข้าร่วมพบปะคนในสังคมเพราะเขามองไม่เห็นความจำเป็น พวกเขาอาศัยเพียงลำพังในบ้านเพียงคนเดียว ทำกิจกรรมต่างๆ กินข้าว ไปสถานบันเทิง ดูหนังฟังเพลง หรือไปซื้อสิ่งจำเป็นในชีวิตเพียงเพียงลำพัง เมื่อธรรมชาติของมนุษย์เป็นผู้สั่งสมอารมณ์เรื่องราวต่าง ๆ ให้มีอยู่ในจิตและสั่งสมอารมณ์เหล่านี้บ่อยๆ เข้าย่อมนำมาซึ่งความเคร่งเครียดในร่างกายและจิตใจ มีอาการรับประทานอาหารไม่ได้เพราะว่าไม่มีความรู้หิว นอนไม่หลับในเวลากลางคืนหรือตื่นมากลางดึกแล้วนอนไม่หลับอันหาเหตุ ผลของชีวิตไม่ได้ ทำให้มนุษย์คนนั้นรู้สึกว่าชีวิตตนเองเหงา ซึมเศร้า เดียวดาย โดดเดียว    เป็นต้น 

         ความรู้สึกไม่มีความสุขในชีวิตเป็นสภาวะที่เกิดขึ้นในจิตใจและเป็นอาการอย่างหนึ่งของจิตมนุษย์ที่เห็นตัวเองอยู่คนเดียวไม่สามารถไว้ใจใครได้ รู้สึกว่าพวกเขาไม่มีญาติพี่น้อง ไม่มีเพื่อนฝูงมิตรสหายที่พวกเขายอมรับและสามารถปรับทุกข์ได้ รับฟังปัญหาที่พวกเขาได้ระบายความทุกข์อยู่ในใจของได้ ใครก็ตามมีอาการของจิตแบบนี้ จะรู้สึกโดดเดี่ยวและเดียวดาย แม้บางครั้งในการออกงานสังคม จะมีเพื่อนฝูงมากมายก็ตามมักจะแยกตนเองออกจากเพื่อนฝูงที่ใช้ชีวิตอยู่ตามลำพังในขณะเพื่อนฝูงกำลังทำกิจกรรมสังคมอย่างสนุกสนาน อาการของความรู้สึกทางจิตเช่นนั้นเรียกว่ามีโลกส่วนตัวสูงสนใจแต่สิ่งที่ตนชื่นชอบ ไม่ได้สนใจบุคคลที่อยู่ล้อมรอบตัวเราอยู่เสมอ. 

         วันนี้โลกกำลังอยู่ระหว่างการเปลื่ยนแปลงทางสังคมมนุษย์มีความใกล้ชิดสนิทสนมกันมากขึ้นกว่าเดิมมนุษย์รับรู้พฤติกรรมของกันและกันทำให้เกินการเรียนรู้นอกระบบการศึกษามนุษย์ทำกิจกรรมต่าง ๆ ในสังคมมากมาย สิ่งไหนมนุษย์คิดว่าเป็นประโยชน์ก็ใช้พฤติกรรมนั้นหรือเลียนแบบกันและกัน ทำปัญหาต่างๆ เกิดขึ้นมากมายในสังคมโดยเฉพาะปัญหาทางอาชญกรรมของมนุษย์ที่ใช้เทคโนโลยี่ให้ทันสมัยมากยิ่งขึ้น เนื่องจากมนุษย์ผลิตอุปกรณ์สื่อสารที่ทันสมัยมากและทำให้การสื่อสารราคาถูกลง เพื่อตอบสนองความอยากรู้เห็นของมนุษย์ เครื่องมือสื่อสาร เช่น โทรศัพท์มือถือสามารถใช้แบ่งปันความรู้ได้ง่ายกว่าในอดีตทำให้ผู้คนสนใจสิ่งที่ปรากฎในมือถือมากกว่าบุคคลนั่งอยู่ข้างตน แต่ผู้คนที่อยู่ห่างไกลที่รู้จักกันผ่านโทรศัพท์ใช่เราจะรู้ชีวิตเขาในทุกเรื่อง เขาอาจจะให้คำปรึกษาในสิ่งที่เขารู้เท่านั้น บางสิ่งเขาอาจไม่มีประสบการณ์ของชีวิต อยู่ได้รู้จักกันและคบหากันหรือใช้ชีวิตอยู่ด้วยกันก็จะมองเห็นรายละเอียดของชีวิตที่มีทัศนะในการมองชีวิตที่แตกต่างกันไป กว่าที่เคยคิดคาดหวังไว้ความเป็นมิตรแท้ในยามยากจึงไม่เป็นตามที่ตนคาดหวังทำให้จิตของมนุษย์รู้สึกโดดเดี่ยว เป็นต้น. การแก้ไขปัญหาของชีวิต 

       เมื่อชีวิตมนุษย์มีอินทรีย์ ๖ เป็นทวารเชื่อมความรู้เกี่ยวกับอารมณ์โลกกับจิตใจของมนุษย์ เมื่อจิตของมนุษย์เกิดความรู้เกี่ยวกับอารมณ์ของมนุษย์และปรากฎการณ์ธรรมชาติทุกขณะจิต เมื่อรับรู้บ่อยๆ. ย่อมเกิดความเครียดจากการคิดพิจารณาที่ถาโถมเข้ามาสู่ชีวิตของตนย่อมทำให้เกิดความซึมเศร้า เหนื่อยล้าจากประสบการณ์ทางประสาทสัมผัสเหล่านั้น ทำให้ร่างกายล้มป่วยลงอย่างไม่ทราบสาเหตุ การท่องเที่ยวไปในสถานที่ต่าง ๆ เป็นเหตุให้ต้องเสียค่าใช้จ่ายมากมายเป็นค่าเหมารถค่าอาหารการกินและค่าน้ำมันที่ใช้รถขับขี่เดินทางก็หมดสิ้นเปลื้องไปแล้ว แต่ในความจริงของการใช้ชีวิตมนุษย์นั้น จิตของมนุษย์สัมพันธ์กับร่างกายส่วนที่เป็นอินทรีย์ ๖  รับรู้อารมณ์ในเรื่องราวของโลกตลอดเวลา การรับรู้เรื่องราวบ่อย ๆ ทำให้ร่างกายและจิตของมนุษย์เกิดความเครียดของชีวิตได้ ในหลักคำสอนของพุทธปรัชญาศาสนาเถรวาทถือความเครียดจากการทำงานเป็นความทุกข์อย่างหนึ่งของชีวิต การเดินทางไปพักผ่อนหย่อนใจเพื่อปล่อยวางความทุกข์ในสถานที่ต่าง ๆ โดยเฉพาะการเดินตามป่าธรรมชาติในสถานที่ต่าง ๆ เป็นวิธีการลดความเคร่งเครียดจากการทำงานหนักอย่างหนึ่งซึ่งเป็นผลดีต่อการรักษาสุขภาพของผู้เดินป่าให้แข็งแรงดียิ่ง ๆ  ขึ้น. ผู้เขียนรับรู้ความมีอยู่ของผาเดียวดายว่าอยู่บนภูเขียว ในอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ เขตจังหวัดนครนายก เมื่อผู้เขียนเดินทางมาหาความรู้เกี่ยวกับอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่เพราะเป็นมรดกโลก ผู้เขียนมาที่นี้ได้เรียนรู้วิถีชีวิตระหว่างคนกับป่าอยู่ด้วยกันได้อย่างไร แม้วิถีชีวิตของคนเดินคนละเส้นทางโดยไม่เบียดเบียนซึ่งกันและกันก็ตามแต่มนุษย์ต้องอาศัยน้ำจากธรรมชาติเพื่อหล่อเลี้ยงตัวเองให้มีชีวิตอยู่ด้วยกันได้ การเดินทางมาท่องเที่ยวสถานที่ผาเดียวดายแห่งนี้เป็นครั้งที่สองแล้ว ในยามที่ฝนตก คนเดินป่าน้อย ถือว่าเป็นสถานที่รื่นรมย์ เงียบสงบมาก เหมาะกับการพักผ่อนด้วยวิถีของนักบวช เมื่อเป็นสถานที่ท่องเที่ยว นักท่องเที่ยวจะเดินทางมาที่ผาแห่งนี้กันมาก และสื่อสารกันด้วยเสียงอันดังด้วยถ้อยคำที่สนุกสนานและถ่ายรูปเป็นหมู่คณะและครอบครัว แล้วพวกเขาค่อยเดินจากไปแสวงหาสิ่งตนพอใจใหม่ ๆ ถือว่าเป็นปรากฏการณ์ทางสังคมของวิถีชีวิตของสีสรรค์ของโลกในพระพุทธศาสนาสถานที่เงียบสงบถือว่าเป็นสถานที่รื่นรมย์บริเวณหน้าผาไหน เป็นเส้นทางลมพัดผ่านจะทำให้หน้าผาแห่งนั้นเป็นสถานที่รื่นรมย์เพราะอากาศเย็นสบายเหมาะแก่การมาปฏิบัติบูชาพระพุทธเจ้า ทำให้เรานั่งสมาธิได้นานขึ้นเพราะอากาศเย็น จนจิตของผู้เขียนรู้ผ่อนคลายสบายใจมาก จนรู้สึกว่าตนมีความสุขจนไม่อยากจะลุกไปที่ไหนอีกสถานที่แห่งนี้จึงเหมาะเข้าฌานสมาธิ  แต่อย่างไรก็ตามเมื่อสถานที่แห่งนี้เป็นสถานที่ท่องเที่ยว การนั่งสมาธิส่วนตนอาจเป็นการรบกวนคนอื่น ที่พวกเขามาท่องเที่ยวหาความสุขตามวิถีของชาวโลก เมื่อเห็นผู้เขียนนั่งสมาธิอยู่ อาจทำให้เสียอรรถรสของการท่องเที่ยวของพวกเขาให้ขาดหายไป ผู้เขียนเห็นว่าไม่เหมาะที่จะไปรบกวนในความสุขที่เขาพอใจในสิ่งที่พวกเขาเป็นอยู่ตามปกติ     มนุษย์จึงใช้ชีวิตจำเจกับงานในหน้าที่ ใช้ชีวิตอันเงียบสงบแต่ในบ้านซ้ำซาก หงอยเหงาเหมือนอยู่ตัวคนเดียวในโลกนี้ อาจเกิดสภาวะของนิพพิทาความเบื่อหน่ายในการดำรงชีวิตอยู่อย่างโดดเดียวมิได้ อาจทำร้ายเองให้หายจากสภาวะของจิตไม่เคลื่อนไหวก็ได้ ซึ่งเป็นกันมากชีวิตที่สูงวัยเพราะความเงียบเหงา ซึ่มเศร้า  เป็นอาการที่สั่งสมอยู่ในจิตมีลักษณะเป็นกิเลสอย่างหนึ่ง  

     การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าทรงค้นพบว่าชีวิตมนุษย์มีเหตุปัจจัยจากร่างกายกับจิตรวมตัวกันทำให้เกิดตัวตนของชีวิตมนุษย์คนใหม่เกิดขึ้นมา แต่ตัวตนชีวิตมนุษย์นั้นมีจิตวิญญาณเป็นตัวตนที่แท้จริง อาศัยร่างกายรับรู้เรื่องราวของโลกทำให้จิตเกิดอาการตัณหาในความอยากมีสิ่งที่ตนพอใจ และแต่สิ่งที่ตนพอใจทำให้เกิดความทุกข์ เพราะสิ่งที่มีตัณหาในความอยากมีอยากเป็นอยากได้นั้นเป็นสิ่งที่ได้มาโดยยาก พระพุทธเจ้าได้ค้นพบวิธีปฏิบัติตามมรรคมีองค์ ๘ ทำให้พระองค์ทรงมีความรู้และความจริงของชีวิตว่ามนุษย์จะหลุดพ้นจากการจมปลักอยู่กับความทุกข์ ด้วยการปฏิบัติสมาธิภาวนาเท่านั้น  เมื่อมนุษย์เป็นสัตว์ชอบอาศัยอยู่รวมกันเป็นสังคม มนุษย์ทุกคนมีจิตอาศัยร่างกายรับรู้อารมณ์ต่าง ๆ  ที่มาผัสสะหรือกระตุ้นให้จิตมนุษย์รู้สึกเป็นไปต่าง ๆ นา ๆ ไม่ว่าจะเป็นความรู้สึกรัก ชอบโลภ โกรธ และความหลง เป็นอาการของจิตเกิดตลอดเวลารวมทั้งความรู้พอใจในเรื่องราวต่าง ๆ ที่มากระตุ้นจิตให้ตนเอง ทำให้จิตหวั่นไหวอยู่ แต่มนุษย์เป็นฉลาดรู้จักพัฒนาศักยภาพของตนเองอยู่เสมอทั้งนี้  เพราะมนุษย์เป็นสัตว์รู้จักคิดจากประสบการณ์ที่กระตุ้นจิตอยูเสมอ  ตัวอย่างเช่น เมื่อมีภัยเข้ามาหา ก็จะรู้จักคิดหาวิธีการเอาตัวรอด เมื่อหิวก็รู้จักคิดหาอาหารมาดำรงธาตุขันธ์ให้มีชีวิตอยู่ได้เป็นต้น   สั่งสมประสบการณ์ไว้ในจิตของตนหรือเมื่อมีความรู้จากประสบการณ์ของชีวิตแล้วรู้จักคิดหาวิธีการเอาความรู้มาใช้ประโยชน์ สร้างงาน สร้างอาชีพของตัวเองขึ้นมาเป็นต้น        ปัจจัยของการดำรงชีวิต

        มนุษย์ต้องการความสะดวกสบายของการดำรงชีวิตเพราะชีวิตมนุษย์มีบกพร่องอยู่เป็นนิจไม่มีความสมบูรณ์ในตัวเองชีวิตของมนุษย์เต็มไปด้วยความทุกข์ของชีวิต  ดังนั้นปัจจัยพื้นฐานของการดำรงชีวิตมนุษย์คือที่อยู่อาศัย เป็นปัจจัยพื้นฐานสำหรับเป็นสถานที่พักผ่อนมีอิสระภาพไม่จำกัดเวลาสำหรับการพักผ่อนของชีวิต  อาหาร  เป็นแร่ธาตุสำหรับร่างกายให้ดำรงอยู่ได้ เพื่อให้จิตได้อาศัยทำความดีและความเพียร  เพื่อบรรลุอุดมคติสูงสุดของชีวิตที่ควรจะเป็นในแต่ละภพชาติเครื่องนุ่งห่มเป็นสิ่งจำเป็นสำหรับร่างกายของมนุษย์เพราะนอกจากร่างกายแล้วยังมีจิตเป็นผู้รับมีความรู้สึก ละอายและเกรงกลัวต่อบาป อวัยวะของมนุษย์เป็นวัตถุแห่งกระตุ้นให้จิตของมนุษย์ตัณหาราคะจึงจำเป็นต้องมีเสื้อผ้าเพื่อปกปิดมิให้เกิดความละอาย  ยารักษาโรค ร่างกายของมนุษย์มีความเสื่อมสลายอยู่ตลอดเวลาจากการทำงานหนักไม่ได้รับการพักผ่อนคำว่า "ทำงานหนัก" ไม่จำเป็นต้องใช้เฉพาะผู้ทำงานเป็นกรรมกรก่อสร้างเท่านั้นว่าเป็นผู้ใช้แรงงานเสมอไป เพราะบางอาชีพแม้จะมีลักษณะเป็นงานไม่หนักแต่ก็ถือว่าเป็นการทำงานหนักก็ได้ เช่น พนักงานรับโทรศัพท์น่าจะเป็นการทำงานสบายเพราะทำอยู่ในห้องแอร์เพียงบอกชื่อ ที่อยู่ ของหมายเลข แก่ผู้ติดต่อเข้ามาต้องการทราบแค่นั้นแต่เมื่อทำงานเป็นกะติดต่อกัน ๑๖ ชั่วโมงหลายวันเข้าและบ่อยครั้ง  ปรากฎว่าล้มป่วยเป็นโรคเส้นสมองแตกเป็นลมล้มฟาดกับพื้นเสียชีวิตลงก็มี ชีวิตจึงเป็นสิ่งที่ไม่แน่นอน